Sermaye piyasalarında spekülasyon esas olarak arayış ve beklenti içinde olma halini ifade eder. Spekülatör, piyasaların yönü ve finansal varlıkların gelecekteki değeriyle ilgilenir. Sermaye piyasalarında spekülasyon faaliyeti, hesaplanmış risklere göre getiri beklentisine girmeyi ve buna göre pozisyon almayı gerektirir. Spekülatörün temel motivasyonu spekülasyona konu edilen finansal varlığın temettü, faiz vb. semerelerinden çok, varlığın "fiyatının artışından veya düşüşünden” yararlanarak kazanç sağlamaktır; varlığın fiyatına ilişkin olası değişime oynadığı için de genellikle zaman ufku kısadır.  Diğer yandan evdeki hesap her zaman çarşıya uymaz. Bazen bu girişim başarısızlıkla sonuçlanır ve bahse konu finansal varlığın değeri arzulananın aksi yönünde değişir.

Sermaye piyasalarında yapılan spekülasyon genellikle manipülasyon ile karıştırılır. Spekülasyon kavramının yatırım ve girişim kavramları ile de anlamsal yakın komşuluk ilişkisi vardır. Bu çerçevede kumar da kimilerince spekülasyona benzetilir. Ancak manipülatör diğer piyasa katılımcılarının davranışlarını etkileme becerisine, kumarbaz şansa ihtiyaç duyarken, spekülatör analiz ve gözlem gücüne ve kendi psikolojisini yönetebilme becerisine ihtiyaç duyar.

Britanyalı gazeteci ve finans tarihçisi Edward Chancellor’ın Türkçeye Şeytan Sofrası-Finansal Spekülasyonlar Tarihi olarak çevrilen Devil Take the Hindmost-A History of Financial Speculation adlı kitabında spekülatör kelimesinin Latince’de, görevi sıkıntılara karşı "gözetlemek” (speculare) olan nöbetçiyi tanımladığını belirtir.[1] Bu tanım, esas olarak, günümüzde işi mali piyasalardaki gelişmeleri yakından takip ederek beklentisini oluşturan ve bu doğrultuda aldığı kararlarla para kazanmaya, diğer bir ifade ile spekülasyondan kazanç elde etmeye çalışan spekülatörü anlatmaktadır.

Spekülatör, spekülasyon işinde edilgen bir konumdadır. Olayların akışında belirleyici değildir. Mesela, borsada pay senedi fiyatlarını spekülatör belirlemez ancak, piyasa dinamikleri tarafından belirlenen fiyatlar hakkında tahminleri vardır. Manipülatör, bir finansal varlığın değerinin belirlenmesi sürecinde etken aktör iken spekülatör edilgen aktördür. Finansal varlığın spekülatör için bir değeri vardır ama bu değer henüz piyasada oluşmamıştır. Bu değere ulaşmak için zamana ihtiyaç vardır. Spekülatörün zaman ufku kısadır ama bu da görelidir. Bazen saliseler, saniyeler ve haftalarla bazen de aylarla ifade edilir.

Tarihte bilinen en büyük spekülasyonlardan biri 1630’lu yıllarda Hollanda’da yaşanmıştır. Literatüre Tulipmania olarak geçen Lale Çılgınlığının kökleri İstanbul’dan Hollanda’ya gönderilen bir lale soğanının gördüğü olağanüstü ilgi ile başlar. Bu ilgi neticesinde lale fiyatları olağanüstü seviyelere ulaşır. Charles Mackay’in Olağanüstü Kitlesel Yanılgılar ve Kalabalıkların Çılgınlığı adlı eserinde bu durum aşağıdaki ifadelerle anlatılır:[2]

Asiller, vatandaşlar, çiftçiler, zanaatkârlar, denizciler, hizmetçiler, hatta baca temizleyicileri bile lalelerle ilgileniyordu. Evler ve araziler, ölü fiyatına satışa çıkarılıyordu veya lale pazarındaki ödemeler için kullanılıyordu. Hollanda’ya her yerden para akıyordu.

Günümüzde spekülasyonlar, sermaye piyasalarında çarpıcı örneklerle karşımıza çıkabilmektedir. Bunun bir örneği 2021 yılında Amerikalı video oyunları satıcısı GameStop şirketinin pay senetlerinde yaşanmıştır. 31/12/2020 tarihinde 4,71 USD olan hisse fiyatı bir aydan kısa bir sürede hızla artarak, 27/01/2021 tarihinde 86,88 USD’ye kadar yükselmiş, daha sonra hızla değer kaybederek 19/02/2021 tarihinde, 10,15 USD’ye inmiştir.[3] GameStop örneği, sermaye piyasalarında spekülasyonun sadece bireysel bir davranış olmayabileceğini, kısa sürede kitlesel yatırımcı davranışlarına da dönüşebileceğini göstermektedir.

[*] Maliye, 1995.

[1] Edward Chancellor (2000) Devil Take the Hindmost-A History of Financial Speculation, New York: Plume.

[2] Charles Mackay ve Joseph de la Vega (2000) Olağanüstü Kitlesel Yanılgılar ve Kalabalıkların Çılgınlığı- Karışıklığın Karmaşası, Çeviren: Ali Perşembe ve Levent Cinemre, İstanbul, Scala Yayıncılık.

[3] Fiyatlar 22/07/2022 tarihli 4:1 oranında bölünme (stock split) dikkate alınarak geriye doğru düzeltmiştir. MarketWatch (2024) "GameStop Corp. Cl A -Historical Quotes” https://www.marketwatch.com/investing/stock/gme/download-data?startDate=12/1/2020&endDate=2/26/2021, (Erişim Tarihi: Temmuz 2024).