Ödemeler dengesi basitçe, bir ülkenin dış âlemle iktisadî ilişkilerinin sonucunda oluşan parasal akımların muhasebeleştirildiği bir tablodur. Bir ülkede yerleşik olan kişi ve kurumların[1] yerleşik olmayan kişi ve kurumlarla belli bir zaman diliminde gerçekleştirdiği mal, hizmet ve gelirle ilgili işlemlerini, finansal varlık ve yükümlülük edinme işlemlerini, karşılıksız transferlerini kayıt altına alır.

Dünya kapitalist sistemi içerisinde yer alan ulusal ekonomiler arasındaki ticari ilişkiler ve sermaye hareketleri, hiyerarşik, eşitsiz ve asimetrik bağlantılarla gerçekleşir. Bu nedenle gelişmiş merkez ekonomiler ile azgelişmiş çevre ekonomileri arasındaki siyasal iktisadi ilişkiler bağımlılık, sömürü ve kaynak aktarımına dayanır. Bağımlılık, sömürü olguları karmaşık bağlantılarla geliştiği ve ülkeden ülkeye farklılaştığı için ulusal ekonomiler arasındaki ilişkilere ilişkin genellemeler yapılmasına izin vermez. Bununla birlikte, bir ulusal ekonomi ile dış dünya arasında gerçekleşen ticaret ve sermaye hareketleri gibi iktisadi ilişkilerin bilançosunu gösteren ödemeler dengesi verileri de söz konusu ekonominin, dünya kapitalist sistemi içindeki konumuna dair önemli bilgiler içerir.

Ödemeler dengesinin üç temel hesap grubu bulunur: Cari işlemler hesabı, sermaye hesabı ve finans hesabı. Bu üç hesap tüm döviz giriş ve çıkışlarını ifade ettiği için esas olarak toplamlarının sıfır olması beklenir. Ancak pratikte, çeşitli kaynaklardan toplanan kayıtların yanlış tutulması, turizm gelirlerinin anketlere dayalı tahminlerle hesaplanması ve yasadışı ticaretten kaynaklı olarak söz konusu toplam sıfır olmaz ve bu fark net hata ve noksan kaleminde gösterilir.

Ödemeler dengesi istatistikleri, çift kayıt muhasebe sistemine göre düzenlendiği için, her ekonomik işlemin, giriş ve çıkış kayıtları, iki ayrı kaleme eşit değerde ve karşılıklı olarak kaydedilip ülkelerin merkez bankaları tarafından yayımlanır.[2] Rezervler ayrıntılı sunumda finans hesabı içinde kapsandığı için ödemeler dengesi özdeşliği aşağıdaki gibidir:[3]

Cari işlemler Hesabı + Sermaye Hesabı + Net Hata ve Noksan – Finans Hesabı = 0.

Cari işlemler dengesi[4], mal ve hizmet ticareti ile birincil ve ikincil gelir dengesi toplamından oluşur. Sermaye hesabı, üretilmeyen ve finansal olmayan varlıkların edinilmesi ve elden çıkarılması ile borç bağışlaması şeklindeki sermaye transferlerini göstermektedir. Ülkeler arasında gerçekleşen uzun ve kısa vadeli ‘sermaye hareketleri’ ise esas olarak finans hesabında kayıt altına alınır ve doğrudan yatırımlar, portföy hesabı ve diğer yatırımlar olmak üzere üç kalem altında izlenir. Yerleşiklerin hareketleri ‘varlıklar’ hesabında, yerleşik olmayanların hareketleri ise ‘yükümlülükler’ hesabında gösterilir. Uzun vadeli doğrudan yatırımlar, örneğin yerleşik olmayanlar tarafından ülke içinde yeni üretim tesisleri kurulması şeklinde (üretken yatırımlar-yeşil alan yatırımları) olabileceği gibi, yurt içi özel sektör varlıklarının veya özelleştirmelerle satışa çıkarılan kamu kurumlarının satın alınması (birleşme ve edinimler) şeklinde de gerçekleşebilir. ‘Portföy yatırımları’ hesabı, genellikle hisse senetleri ile kamu ya da özel kuruluşlarca ihraç edilen bono ve tahvil şeklindeki borç senetleri ve diğer para piyasası araçları olmak üzere alım-satımı yapılan menkul değerler toplamını gösterir. ‘Diğer yatırımlar’ hesabı, ticarî kredileri, nakit krediler ve mevduat hesaplarındaki giriş/çıkışları gösterir. Ülkeler arasında gerçekleşen kısa vadeli, spekülatif amaçlı, kur/faiz arbitrajından kazanç elde etmeyi amaçlayan ve özellikle finansal krizlere yol açan ‘sıcak para’ hareketleri de portföy ve diğer yatırımlar hesapları altındaki kimi kalemlerden takip edilir.

[¨] Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi.

[1] Merkezî devlet kurumları, merkez bankası, bankalar, gerçek ve tüzel kişiler.

[2] Ödemeler dengesinin geçerli sistematiği ile ilgili olarak IMF, 1993’ten beri geçerli olan Beşinci El Kitabı’nı, 2008 yılında ulusal hesaplar sisteminde yapılan değişiklikler doğrultusunda güncelleyerek 2009 yılında Ödemeler Dengesi ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu Altıncı El Kitabı’nı yayımlamıştır. TCMB de 2015’in Mart ayından itibaren ödemeler dengesi istatistiklerini, IMF’nin Altıncı El Kitabı’nda yer alan uluslararası standartlar temelinde derlemektedir; ilgili yöntemsel açıklamaya şu bağlantıdan erişilebilir.

[3] Analitik sunumda, rezervler kalemi finans hesabı dışında gösterildiği için, ödemeler dengesi özdeşliği şu şekli alır: Cari işlemler Hesabı + Sermaye Hesabı + Net Hata ve Noksan – Finans Hesabı – Rezerv Varlıklar = 0.

[4] Ayrıntılı açıklama için Dış Açık/Cari Açık maddesine bakınız.

[5] Ülkede özelleştirilen kamu tesislerinden yabancılar yüzde 10’dan fazla pay satın aldıklarında satın alma bedeli doğrudan yatırım olarak, yüzde 10’dan az pay satın aldıklarında ise satın alma bedeli portföy yatırımı olarak kaydedilir.